Siswa Becik ing Saklebeting Sekar Dhandhanggula lan Wajibe Dadi Murid
Miturut W.J.S.
Poerwadarminta (1939:600), tembang utawi sekar inggih punika iketaning karangan
awewaton guru lagu sarta guru wilangan kanthi lelagon. Dene miturut Sutardjo
(2011:8), ingkang dipunwastani sekar inggih punika kasil utawi mupangat saking
basa ingkang edi lan endah, awujud panunggalanipun tembung-tembung kanthi
kaiket paugeran-paugeran tartamtu inggih punika lagu.
Jinising sekar punika
wonten sekar ageng, sekar tengahan, lan sekar alit. Sekar ageng utawi asring
dipunwastani sekar kawi nggadhahi ciri wontenipun guru laku utawi lampah, guru wilangan, lan boten kaiket dening guru
lagu. Tuladhanipun sekar ageng antawisipun sekar ageng tabukasul, sekar ageng
kusumastuti, sekar ageng pamularsih, lan sekar ageng retnamulya. Lajeng sekar
tengahan inggih punika sekar ingkang kaiket dening guru gatra, guru wilangan,
lan guru lagu. Tuladhanipun sekar tengahan antawisipun jurudemung, girisa,
balabak, lan wirangrong. Dene sekar alit inggih punika sekar ingkang nggadhahi
ciri sami kalihan seakr tengahan, ingkang bentenaken inggih namung sekar
tengahan punika langkung rumiyin tinimbang sekar alit. Sekar alit asring
dipunwastani kanthi tembung sekar macapat. Sekar macapat wonten sewelas werni,
inggih punika mijil, maskumambang, sinom, durma, asmaradana, kinanthi,
dhandhanggula, gambuh, pangkur, megatruh, lan pocung.
Sutardjo (2011:38)
ngandharaken bilih sekar macapat ingkang gunggungipun sewelas kalawau sejatosipun
mengku werdi minangka pralambang lampahanipun tiyang gesang wiwit miyos dumugi
seda. Kawiwitan saking sekar mijil inggih punika nggambaraken mijilipun jabang
bayi, lajeng maskumambang nggambaraken mangsa kanak-kanak ingkang sarwi
ngremenaken. Sekar sinom nggambaraken mangsa mudha, asmaradana nggambaraken
mangsa para mudha sampun wiwit ngraosaken tresna asih dhumateng lawan jenis. Sekar
kinanthi nggambaraken mangsa panganti badhe nglampahi gesang sesarengan kalihan
garwa. Sekar dhandhanggula nggambaraken mangsa wiwitanipun palakrama ingkang
taksih luber ing raos manis kadi gendhis. Sekar durma nggambaraken mangsa
sepuh, sampun wiwit mundur utawi nilar saking tumindak malima. Sekar gambuh
nggambaraken mangsa nalika jiwa karaos sampun mateng, antawis cipta, rasa, karsa, lan karya sampun jumbuh. Sekar pangkur
nggambaraken mangsa nalika tiyang sampun wiwit mungkur saking prekawis duniawi. Sekar megatruh nggambaraken
mangsa pegating ruh saking raga. Lajeng ingkang pungkasan inggih punika sekar
pocung nggambaraken layon ingkang sampun seda lan dipunpocong.
Sekar macapat kalebet
jinising puisi ing karya sastra Jawi tengahan, utawi taksih
kalebet gagrak lawas. Awit saking punika, sekar macapat taksih kaiket peugeran
ingkang gumathok. Paugeran-paugeran punika antawisipun guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu. Ingkang dipunwastani guru gatra inggih punika gunggungipun
gatra/baris ing saklebetipun pada. Guru wilangan inggih punika gunggungipun
wanda ing saben gatra. Dene guru lagu utawi dhong-dhing inggih punika tibaning
swanten aksara swara ing pungkasanipun gatra.
Supados langkung
gamblang, punika paugeranipun sewelas sekar macapat:
1. Mijil :
10i – 6o – 10e – 10i – 6i – 6u
2. Maskumambang : 12i – 6a – 8i – 12a
3. Sinom : 8a – 8i – 8a – 8i – 7i – 8u
– 7a – 8i – 12a
4. Durma :
12a – 7i – 6a – 7a – 8i – 5a – 7i
5. Asmaradana : 8i – 8a – 8e/o – 8a – 7a – 8u – 8a
6. Kinanthi : 8u – 8i – 8a – 8i – 8a – 8i
7. Dhandhanggula : 10i – 10a – 8e – 7u – 9i – 7a – 6u – 8a –
12i – 7a
8. Gambuh :
7u – 10u – 12i – 8u – 8o
9. Pangkur :
8a – 11i – 8u – 7a – 12u – 8a – 8i
10. Megatruh :
12u – 8i – 8u – 8i – 8o
11. Pocung : 12u – 6a – 8i – 12a
Wonten satunggaling sekar
macapat ingkang gegayutan kalihan kados pundi kedahipun para siswa milih dwija.
Sekar punika kaserat ing saklebetipun Serat Wulang Reh anggitanipun I.S.K.S.
Paku Buwono IV ingkang ujudipun sekar dhandhanggula. Sinaosa sampun kathah para
winasis ingkang sampun ngandharaken babagan punika, ananging ing ngriki
panyerat inggih kepengen nyobi ngandharaken.
Lamun sira anggeguru
kaki
Amiliha manungsa kang
nyata
Ingkang becik martabate
Sarta kang wruh ing
kukum
Kang ngibadah lan kang
wirangi
Sokur oleh wong tapa
Ingkang wus amungkur
Tan mikir pawehing
liyan
Iku pantes sira
guronana kaki
Sartane kawruhana
Suraosipun sekar
dhandhanggula ing nginggil inggih punika wonten pitu prekawis ingkang wigati
babagan kados pundi anggenipun para siswa milih dwija. Prekawis punika
antawisipun:
1. Manungsa
ingkang nyata
2. Martabatipun
becik
3. Paham
lan mangertosi babagan kukum
4. Ingkang
sregep ngibadah
5. Tiyang
ingkang kagungan raos lingsem
6. Sampun
amungkur saking tumindak-tumindak kirang sae
7. Boten
nate mikir pawehipun tiyang sanes utawi tanpa pamrih
Kajawi seakar macapat
dhandhanggula punika, taksih wonten satunggaling sekar ingkang gegayutan
kalihan siswa ugi. Sekar ingkang dipunpikajengaken inggih punika sekar Wajibe
Dadi Murid, ingkang sekaripun inggih punika:
Wajibe dadi murid
Ora kena pijer pamit
Kajaba yen lara, lara
tenan
Ora lara mung
ethok-ethokan
Lan...lan manehe kudu
pamit nganggo layang
Yen wis mari larane
Kudu enggal mlebu nyang
pamulangan
Aja
enak-enakan
Suwe-suwe
mundhak bodho
Longa-longo
kaya kebo bo
Bocah
bodho dho
Suk
yen gedhe ngalor ngidul tansah mlongo
Sekar
punika sampun awis dipunmangertosi dening para siswa. Kamangka ing saklebetipun
sekar punika mengku werdi ingkang sae sanget. Saged dipuntingali saking saben
gatranipun. Minangka siswa boten kepareng pamit kajaba pancen saestu nembe
nandang sakit. Sinaosa sakit kemawon inggih kedah mawi serat ijin. Menawi
sampun mantun, kedahipun enggal mlebet supados boten bodho kadi kebo.
Langkung
saenipun menawi sekar punika dipuntepangaken marang para siswa kanthi
werdinipun ugi katuduhaken supados para siswa punika mangertosi punapa kemawon
ingkang dados jejibahanipun minangka siswa, satemah saged dados para siswa
ingkang sae lan boten seneng bolos.
Dening
: Wahyu Sulistiyaningsih
Mahasiswa
Prodi Pendidikan Bahasa Jawa FKIP UNS
Komunitas
PULPEN IJO Surakarta
Komentar
Posting Komentar